ZAJĘCIA ZDALNE - Historyczno – Edukacyjne w dn. 07.04.2021 r. – Klub Seniora w Gardzienicach
Dzień dobry,
Witam Was bardzo serdecznie i zapraszam dzisiaj do wspomnień.
Pozdrawiam,
Dorota Jopa
1. Rys historyczny Gardzienic.
Gardzienice leżą po obu stronach rozległej doliny rzeki Giełczwi, przez mieszkańców zwanej zdrobniale Giełczewką, w odległości około dwóch kilometrów od Piask, kierując się na południe starym traktem do Żółkiewki. Gardzienice zostały podzielone administracyjnie na Wolę Gardzienicką, Gardzienice Pierwsze i Gardzienice Drugie. Te ostatnie mieszkańcy dzielą na Podlaski Kąt i Borek leżące na lewym brzegu rzeki oraz Podzamcze zajmujące prawy jej brzeg. Umowną granicą pomiędzy pierwszymi dwoma częściami Gardzienic Drugich jest biegnąca prostopadle do rzeki tzw. Młyńska Droga kończąca się koło spalonego młyna na Podzamczu. Ostatni jej odcinek wyszedł przed kilkoma laty z użytku z powodu przebudowy mostu. Pola graniczne między Gardzienicami i Piaskami określone są mianem „księżych”, od ich historycznych właścicieli.1
Gardzienice należą do gminy Piaski, w powiecie świdnickim, w województwie lubelskim.
Pierwsze wzmianki o Gardzienicach pochodzą z początku XV wieku, kiedy to w latach 1414 – 1416 były własnością szlachecką należącą do dziedzica Gardzinki.2 Gardzienice w początkach swego istnienia często zmieniały właścicieli.
Lucjan Świetlicki w opracowaniu „Dwory nad Giełczwią”3 przedstawił losy Gardzienic i ich kolejnych właścicieli.
Jan Rogowicz w czasopiśmie „Wędrowiec” z 1900 roku obszernie opisuje interesującą nas miejscowość: „O trzy z górą mile od Lublina, w powiecie krasnostawskim wśród żyznych pól pszenicznych, leży wieś Gardzienice. Miejsce to zasługuje na uwagę, jako miejscowość historyczna, w której się do dni naszych przechowało wiele zabytków dziejowych. Tu bowiem znajduje się zamek niegdyś zamieszkały przez Stefana Czarnieckiego, starostę kaniowskiego i lipnickiego, pisarza polnego koronnego, a rodzonego synowca wielkiego hetmana i wojewody kijowskiego i ruskiego tegoż imienia. Do niedawna mylnie mniemano iż sam wojewoda miał w posiadaniu dobra gardzienickie i błąd ten wielokrotnie powtarzali nasi pamiętnikarze. Akta jednak z roku 1691 znajdujące się w archiwum w Lublinie wykazują, że dobra te w roku 1680 młodemu Stefanowi, synowi Marcina, najmłodszemu z dziesięciu braci Czarnieckich wniosła jako wiano Katarzyna Hulewiczówna, kasztelanka brocławska.”4
Dalej czytamy, iż w Zamku Gardzienickim „Czarniecki przez długie lata przemieszkiwał. Zamek ten leży na wzgórzu, skąd roztacza się nader malowniczy widok na rozścielającą się u podnóża łąkę i wijącą się po niej srebrną wstęgą rzeczkę Giełczew, dawniej Bełzą lub Kiełzewską zwaną, na lasek, dziś w charakterze parku utrzymany i oddaloną a mnóstwem białych chat usianą wioskę, ocienioną konarami nadwiślańskich topoli. Sądząc po położeniu zamku i resztek muru obronnego ze śladami strzelnic, przypuszczać można, że kiedyś był on obronnym przynajmniej z południowej i w części z zachodniej strony, jakkolwiek sama budowla swym zewnętrznym wyglądem więcej pałać niż zamek obronny przypomina. Zamek Gardzienicki zbudowany prawdopodobnie przez kasztelana brocławskiego Hulewicza, pochodzi z połowy XVII wieku, tj. z doby kiedy przekwitający w Europie renesans przerodził się w barocco i rococco. Pietno tej epoki zepsucia smaku wyraźnie odbiło się na strukturze zamku, co dziś jeszcze, pomimo kilkukrotnych przeróbek stwierdzić się daje. Spalony w roku 1656 przez Szwedów ścigających wojsko polskie po bitwie pod Gołębiem Zamek Gardzienicki w części został odbudowany. Powtórnie jednak zgorzał przed rokiem 1802. Niedługo potem ówcześni dziedzice Gardzienic Miączyńscy odrestaurowali go, lecz brakującego z zachodniej strony skrzydła nie odbudowano”.5
Opis Gardzienic z roku 1810 znajdujący się w Inwentarzach Archiwum Lubelskiego wykazuje, że zamek znajdował się w niezbyt dobrym stanie, pokryty był w części słomą, w części zaś gontami. Nad środkową częścią budowli znajdowała się facyjata, dziś (…) zastąpiona zwykłym szczytem dachowym. Przeróbka ta dokonana została przez późniejszych właścicieli, którzy zgorzały jeszcze raz zamek przerobili na składy gospodarskie, znosząc facjatę, a natomiast pokrywając mury dachem. Dzięki takiej przeróbce mury tej pamiątkowej budowli zachowały się w dobrym stanie i doczekały szczęśliwej chwili. Dzisiejszy bowiem właściciel Gardzienic przystępuje do zewnętrznej restauracji zamku i zamierza przywrócić mu wygląd jak miał ongi, kiedy służył za mieszkanie Czarnieckiego. Godną uwagi jest wzmianka podana przez Balińskiego jakoby w roku 1794, za dziedzictwa Potockiego, przechodził tędy gen. Kochowski z armią rosyjską. Żołnierzy zaciekawił wielki głaz ciosowy leżący w sieni zamkowej, a kiedy go z trudnością podniesiono i odkopano nieco ziemi, znaleziono skrzynię żelazną, a w niej siodło bogato wysadzane turkusami. Po kim to była pamiątka nie wiadomo, można jednak przypuszczać, że była to zdobycz wojenna Czarnieckiego ze zwycięstwa pod Chocimiem lub Wiedniem.
Do zamku Gardzienickiego z zachodniej strony przytyka murowany, parterowy, z wysokim dachem budynek, różniący się bardzo od całości zamku. Jest to świątynia ariańska z czasów, kiedy Gardzienice należały do jakiejś nieznanej z nazwiska rodziny ariańskiej. Okolica Gardzienic była głównym siedliskiem reformacji w dawnym województwie lubelskim. (…) Do licznych w tej okolicy miejscowości, gdzie krzewił się Arianizm Socyna, należą również Gardzienice. Kaplica ariańska w Gardzienicach pochodzi z końca XVI lub z pierwszych lat XVII wieku, jest więc od samego zamku starszą. (…) Wnętrze kaplicy przedzielone jest ścianą na dwie części, zakończone ostrymi sklepieniami w stylu ostrołukowym. Prócz tej świątyni w Gardzienicach znajduje się w oficynie mieszkalnej kaplica domowa ariańska. Ślady tej kaplicy dziś jeszcze się zachowały w wysoko sklepionych pokojach mieszkalnych, z kaplicy przerobionych.6
Rozwój miejscowości Gardzienice, ograniczały liczne wojny trwające od połowy XVII wieku, niszcząc skutecznie polskie miasta i wsie przez blisko sto lat. Początek wojen sięga najazdu Chmielnickiego w 1648 roku, w którym ucierpiały również Gardzienice. Jak zauważa L. Świetlicki „w czasie najazdu wojsk – tatarsko – kozackich Chmielnickiego na wschodnią Lubelszczyznę, dwór i majątek w Gardzienicach został złupiony i doszczętnie zniszczony”.7 Dalej autor podaje iż „Szwedzi w 1656 roku, ścigając po wygranej bitwie pod Gołębiem rycerstwo polskie, napadli na Gardzienice i spalili znajdujący się w przebudowie zamek”.8
W słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich odnajdujemy informację, że w 1827 roku wieś Gardzienice należała do gminy Rybczewice, w powiecie krasnostawskim i do parafii Częstoborowice. W tym czasie zamieszkiwano na wsi w 100 domach na 3378 morgach ziemi. Do dworu należało 936 mórg, gorzelnia produkcyjna za 19 000 rubli srebrnych i browar z produkcją 5 000 rubli srebrnych rocznie. Dobra gardzienickie składały się z folwarków: Gardzienice, Żegotów, Podgranicznik, Borek oraz wsi Gardzienic i Woli Gardzienickiej.9
W dalszej części czytamy, iż dobra gardzienickie nabyte w roku 1865 za 97 500 rubli srebrnych obejmowały łącznie 3474 morgi ziemi, w tym folwark Gardzienice posiadał 1689 mórg. Z 22 budynkami murowanymi i 2 drewnianymi. Do dworu w Gardzienicach należał młyn wodny. We wsi w tym czasie mieszkało 73 osadników.10
Ostatnimi właścicielami majątku w Gardzienicach byli Władysław i Helena Głogowscy herbu Grzymała, którzy gospodarzyli w nim od 23 XII 1919 roku przez całe dwudziestolecie międzywojenne i okres wojny.11 Dwór tętnił życiem towarzyskim. Przyjeżdżali tu zamożni wczasowicze wraz z dziećmi.12
W okresie wojny w majątku gardzienickim przebywali Niemcy. W 1944 roku na mocy Manifestu Lipcowego majątek przeszedł na rzecz Skarbu Państwa i umieszczono w nim tymczasowe Liceum Rolnicze z Krasnegostawu. Odbywały się tu również kursy rolnicze dla młodzieży oraz kolonie letnie w okresie wakacji.13
W latach 1954 – 1960 w oficynie mieściły się Gromadzka Rada Narodowa oraz poczta. W 1964 roku obiekt został przekazany Technicznemu Uniwersytetowi Ludowemu, który kształcił mechanizatorów, instruktorów ochrony roślin i księgowych kółek rolniczych. W następnych latach Uniwersytet Ludowy w Gardzienicach zmienił profil i przygotowywał kadry instruktorskie dla wiejskich domów kultury i świetlic.14
Od 1978 roku obiekt jest także siedzibą Ośrodka Praktyk Teatralnych << Gardzienice >>. Kierownictwo tego stowarzyszenia wyremontowało zabytkową XVIII wieczną oficynę i wybudowało jej przedłużenie, w którym odbywają się prezentacje wielu spektakli teatralnych oraz spotkania z animatorami sztuki z kraju i zagranicy.15
Użytkownikiem ziemi i budynków gospodarczych majątku została Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Gardzienicach, która upadła w 1996 roku.
Po rozwiązaniu Uniwersytetu Ludowego użytkownikiem głównego budynku było Kuratorium Oświaty i Wychowania w Lublinie oraz podległy mu Zespół Szkół Zawodowych w Piaskach, który organizował szkolenia zawodowe młodzieży.16 Rada Powiatu Świdnickiego 10.10.2000 roku uchwałą Nr 3 przejęła Zespół Pałacowo – Parkowy w Gardzienicach. 17 Przez kilka lat obiekt był niewykorzystany i ulegał niszczeniu. W 2008 roku pałac przeszedł w posiadanie Ośrodka Praktyk Teatralnych << Gardzienice>>. Dzięki pozyskanym środkom unijnym w wysokości 17 milionów złotych Zespół Pałacowo – Parkowy w Gardzienicach wraz z budynkiem spichlerza z XIX wieku został wyremontowany na cele teatralne.18
Ważnym wydarzeniem w historii społeczeństwa Gardzienic było utworzenie 17 marca 1946 roku parafii rzymsko – katolickiej w Wygnanowicach, która powstała dzięki staraniom ks. Wikariusza Antoniego Chodorowskiego z Piask i okolicznej ludności.19
Dorota Jopa
Przypisy
1 Relacja ustna A. Cholewy.
2 L. Świetlicki. Dwory nad Giełczwią, Lublin, s.75.
3 Tamże s. 75 – 84.
4 J. Rogowicz. Gardzienice (Monografia zabytków historycznych). << Wędrowiec >>. Warszawa 1900.
5 Tamże.
6 Tamże.
7 Świetlicki, jw. S.76.
8 Tamże s. 77.
9 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Pod red. T. Sulimierskiego. B. Chlebowskiego. W. Walewskiego. Warszawa 1880. S. 67.
10 Tamże.
11 Świetlicki. Jw. S. 80.
12 Relacja ustna Janiny Cholewy.
13 Świetlicki, jw. S. 81.
14 Tamże.
15 Z. Tanienko. Gardzienice. Praktyki Teatralne Włodzimierza Staniewskiego. Lublin 1997. S. 356.
16 Świetlicki. Jw.
17 Uchwała Nr 3 Rady Powiatu Świdnickiego z dnia 10.X.2000 r.
18 https://pl.wikipedia.org/wiki/Gardzienice_(wojew%C3%B3dztwo_lubelskie)
Kronika parafii Wygnanowice. S. 3.
Data publikacji: 2021-04-07, 0:00